Τάσο, Τορκουάτο

(Tasso, Σορέντο 1544 – Ρώμη 1595). Ιταλός ποιητής. Γιος του λόγιου Μπερνάρντο, έζησε θλιμμένη παιδική ζωή εξαιτίας του πρόωρου θανάτου της μητέρας του, της έλλειψης μόνιμης κατοικίας και της ανάγκης να παρακολουθεί από παιδί, τον περιπλανώμενο πατέρα του, αυλικό στην υπηρεσία διαφόρων αρχόντων. Η σκληρότητα των περιστάσεων επηρέασε την ψυχική του διάθεση, που από φυσικού του έκλινε προς τη μελαγχολία και τον έκανε περισσότερο σκεπτικό και δύσκολο, αλλά και όξυνε την ευαισθησία του και τη σχεδόν νοσηρή τάση να κλείνεται στον εαυτό του. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτόν, περισσότερο από άλλους συγγραφείς της εποχής του, αντανακλάται η κρίση της Αναγέννησης και ότι, κατά το δεύτερο μισό του 16ου αι., όταν εξαφανίστηκαν οι λόγοι της γαλήνιας αισιοδοξίας του, στράφηκε προς τις αμφιβολίες και τις πνευματικές ανησυχίες της εποχής της Αντιμεταρρύθμισης. Αφού μπήκε το 1565 στην υπηρεσία του καρδινάλιου Λουίτζι ντ’ Έστε και από το 1571 στην άμεση εξάρτηση του δούκα Αλφόνσου B’, έχοντας τον θαυμασμό και τους επαίνους όλων και, κινούμενος άνετα μέσα στο κομψό περιβάλλον της αυλής της Φεράρα, έγραψε, στα λίγα χρόνια της γαλήνιας και εντατικής εργασίας του, τα μεγαλύτερα αριστουργήματά του. Μόλις όμως το 1575 συμπλήρωσε την Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, άρχισαν να εκδηλώνονται τα πρώτα συμπτώματα των νευρικών εκείνων διαταραχών, που γρήγορα τον οδήγησαν σε πραγματική διανοητική ανισορροπία. Κατεχόμενος από λογοτεχνικές και ηθικές αμφιβολίες, έδωσε το ποίημά του για έλεγχο σε μια επιτροπή λογίων· έχοντας αμφιβολίες για τη θρησκευτική του ορθοδοξία, ζήτησε να εξεταστεί από το δικαστήριο της Ιεράς Εξέτασης· πάσχοντας από μανία καταδίωξης, πίστευε ότι παντού τον κατασκόπευαν και τον παρακολουθούσαν. Η ασθένειά του έφτασε σε παροξυσμό κατά τη διάρκεια των εορτών για τον τρίτο γάμο του Αλφόνσου B’, όταν ο ποιητής, πιστεύοντας άδικα πως τον παραμελούσαν, έφτασε σε κρίση παράφρονης οργής. Ο δούκας τον έκλεισε στο νοσοκομείο Σαντ’ Άννα (1579), όπου έζησε επί 7 χρόνια περισσότερο ως φυλακισμένος παρά ως ασθενής. Όταν αφέθηκε ελεύθερος το 1586, με επέμβαση του πρίγκιπα Βιντσέντσο Γκοντσάγκα, δεν ήταν πια ο ίδιος άνθρωπος. Πρόωρα γερασμένος και κουρασμένος, πιεζόμενος από εξευτελιστικές οικονομικές ανάγκες, συνέχισε, έπειτα από μια σύντομη περίοδο που πέρασε γαλήνια στη Μάντοβα, τις ανήσυχες περιπλανήσεις του στις διάφορες πόλεις της Ιταλίας. Συχνότερα έμενε τα τελευταία αυτά χρόνια στη Νάπολη και στη Ρώμη. Στη Ρώμη πέθανε στο μοναστήρι του Σαντ Ονόφριο αλ Τζανίκολο, όπου μεταφέρθηκε «για ν’ αρχίσει απ’ αυτό το εξαίρετο μέρος (...) τη συζήτησή του στον ουρανό». Η ιστορία της ποίησης του Τ. αρχίζει με ένα ιπποτικό ποίημα, τον Ρινάλδο (1562), ποιητικά ανώριμο, αλλά τεχνικά άψογο, και συνεχίζεται με μερικά ερωτικά λυρικά, στα οποία προστέθηκαν στα κατοπινά χρόνια πολλές άλλες Ρίμες (συνολικά κάτι λιγότερο από 2.000), όχι μόνο ερωτικές, αλλά και θρησκευτικές, ηθικές, εγκωμιαστικές· ποιήματα πολύ συχνά ευκαιριακά και φυσικά όχι όλα ανώτερης ποιητικής αξίας, από τα οποία όμως τα ωραιότερα (μερικά σονέτα, κάποια μουσικότατα μαδριγάλια) μπορούν να θεωρηθούν από τα καλύτερα δείγματα της ποίησής του. Αντίθετα, έργο με εκπληκτική πληρότητα, «ένα θαύμα», είναι ο Αμύντας (1573) καρπός μιας σύντομης ώρας λησμονιάς και ατάραχης γαλήνης. Μέσα στην απλότητα της πλοκής (ο έρωτας του βοσκού Αμύντα για τη νύφη Συλβία) και την έλλειψη βαθυστόχαστων ψυχολογικών χαρακτηρισμών και δραματικών περιπλοκών, διακρίνεται πάντα μια πολύμορφη και λεπτή έμπνευση, συγκινημένη και ταυτόχρονα παιχνιδιάρικη, λυρική και στοχαστική, όπου συνταιριάζεται θαυμάσια η γλώσσα, που μόνο φαινομενικά είναι ομιλούμενη και λιτή, ενώ στην πραγματικότητα είναι καλοδουλεμένη, λόγια και ποτισμένη ολόκληρη από κρυφή διάθεση τραγουδιού. Αν όμως ο ποιητικός κόσμος του Τ. αποκαλύπτεται στον Αμύντα μόνο σε ό,τι με επιδεξιότητα δόθηκε σε υπαινιγμούς ή υπεκφυγές, ολοκληρωμένα αποκαλύπτεται στην Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, επικό ποίημα σε 20 ωδές γραμμένες σε οκτάστιχα, που ήταν το έργο και η μόνιμη φροντίδα του ποιητή σε όλη του τη ζωή. Eίχε συλλάβει την ιδέα του όταν ήταν ακόμα έφηβος –όταν σε ηλικία 16 ετών είχε γράψει γύρω στα 100 οκτάστιχα ενός ποιήματος Για την Ιερουσαλήμ– το δούλεψε στα νεανικά του χρόνια και κατά ένα μεγάλο μέρος το έγραψε στην περίοδο μεταξύ 1570 και 1575 στην αυλή της Φεράρα. Δημοσιεύτηκε χωρίς τη θέληση του ποιητή την περίοδο που ήταν κλεισμένος στη Σαντ’ Άννα, αρχικά, το 1580, με τον τίτλο Ο Γοφρέδος και ύστερα, το επόμενο έτος, σε ακριβέστερη έκδοση με τον τίτλο που έμεινε πασίγνωστος. Αλλά ο ποιητής θα ξαναγυρίζει σε αυτό έως τα τελευταία του χρόνια, ξαναδουλεύοντάς το με αποτελέσματα τις περισσότερες φορές ατυχή στην Κατακτημένη Ιερουσαλήμ. Η πλοκή του ποιήματος, που παρουσιάζει τα τελευταία γεγονότα της πρώτης σταυροφορίας, από την πολιορκία της Ιερουσαλήμ έως την κατάληψη του Πανάγιου Τάφου, είναι κατά βάθος ιστορική και παρμένη από παλαιούς χρονικογράφους της εκστρατείας. Πάνω όμως στο αυστηρά ενιαίο νήμα της αφήγησης, ο ποιητής παρεμβάλλει φανταστικά επεισόδια και πρόσωπα, μαγείες και θαύματα, ερωτικές και δραματικές ιστορίες, σύμφωνα με την ποιητική άδεια, που υποτίθεται ότι έχουν οι ποιητές από τη στιγμή που ο σκοπός της ποίησης δεν πρέπει να είναι απλά το αληθινό αλλά μάλλον το αληθοφανές. Ως προς τον Μαινόμενο Ορλάνδο, το ποίημα αυτό του Τ. παρουσιάζει ασφαλώς μικρότερο πλάτος και ποικιλία εξελίξεων. Αντίθετα όμως από τον Αριόστο, ο Τ. δεν βλέπει τον κόσμο του ποιήματός του με γαλήνιο, αντικειμενικό και χαμογελαστό βλέμμα, αλλά μετέχει με όλο το είναι του στον κόσμο των ηρώων του, χωρίς να τον ενδιαφέρει τόσο ο τρόπος που ενεργούν όσο ο διαφορετικός και ποικίλος τρόπος με τον οποίο υποφέρουν. Κύριο θέμα του ποιήματος είναι πραγματικά ο ανεξάντλητος πόνος των ανθρώπων, ο οποίος ενώνει στην ίδια δυστυχία χριστιανούς και ειδωλολάτρες πολεμιστές, νικητές και νικημένους. Μια βαθιά νοσταλγία για την ειρήνη διαπνέει με γνήσια ποιητική ζωή τα πρόσωπα του ποιήματος: από τον Ταγκρέδο, μπλεγμένο στο όνειρο ενός αδύνατου έρωτα, έως τον Ρινάλδο με το νεανικό πάθος του για δόξα, μέχρι την ηρωική Κλορίντα, την ελεγειακή Ερμίνια, την Αρμίντα την οποία ο έρωτας τελικά μεταμορφώνει από μάγισσα σε γυναίκα, έως τον ατρόμητο Aργκάντε και τον περήφανο Σουλεϊμάν. Η ποιητική αυτή διάθεση διαποτίζει και το τοπίο, που αποτελεί το φόντο στην αφήγηση και επηρεάζει και αυτήν την επικοθρησκευτική δομή του ποιήματος, που όχι μόνο δεν είναι εξωτερικό εύρημα και ποιητικά αδρανές, αλλά αντίθετα αποτελεί την απαραίτητη ατμόσφαιρα για τα επεισόδια και τα πρόσωπα και είναι μια σχεδόν εμβληματική αναπαράσταση της σκληρής τραγωδίας της ανθρώπινης κατάστασης. Ακόμα και από άποψη ύφους η Ιερουσαλήμ αποτελεί το αποκορύφωμα της απόδοσης και την πλήρη ωριμότητα του ποιητή· ένα ύφος εύγλωττο και δραματικό, ακαθόριστο και υποβλητικό, πλούσιο σε μεταφορές και σε έννοιες, εντελώς απομακρυσμένο από τους απλούς τόνους του Αριόστο και ήδη κοντά στις τολμηρότητες της γλώσσας του μπαρόκ. Σε τέτοια πληρότητα έμπνευσης και πρωτοτυπίας μορφικών λύσεων ο Τ. δεν θα φτάσει παρά μόνο επεισοδιακά στα μεταγενέστερα έργα του: ούτε στους Διαλόγους που τους περισσότερους τους έγραψε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στη Σάντ’ Άννα και που αξίζουν κυρίως για ορισμένα αυτοβιογραφικά στοιχεία του, ούτε στο Τορισμόντο (1587), τη σκοτεινή τραγωδία, όπου ζουν ποιητικά μόνο μερικοί σπάνιοι τόνοι πικρής απαισιοδοξίας. Μερικές σελίδες με περισσότερο συγκινησιακό στοιχείο στην έμπνευση βρίσκονται ίσως μόνο στο στείρο διδακτικό ποίημά του Οι εφτά ημέρες της δημιουργίας του κόσμου (1592-94), και ακόμα περισσότερο στα Γράμματά του σε μερικά από τα οποία δίνει ζωντανές και συγκινητικές μαρτυρίες για τη βασανισμένη εσωτερική ζωή του. Ο μεγάλος Ιταλός ποιητής Τορκουάτο Τάσο σε προσωπογραφία του ζωγράφου Τσούκαρι.